ROTACIÓN E ASOCIACIÓN DE CULTIVOS:

1. UNHA RESEÑA HISTÓRICA POLAS ROTACIÓNS DE CULTIVOS.

O coñecemento da necesidade das rotacións remóntase as orixes da agricultura. Para manter a fertilidade era necesario deixar descansar a terra despois da recollida da colleita.

Xa en Exipto se utilizaban os abonos verdes para mellorar o solo entre cultivo e cultivo. Durante a Idade Media aparecen novos cultivos, cobrando as rotacións maior importancia. Era necesario coñecer e combinar as características das plantas para manter a fertilidade do solo sen perder rendementos. As rotacións soian ser bianuais ou trianuais cun período de barbeito.

Co descubrimento de América aumenta a diversidade de especies a cultivar, co que se mellora as posibilidades de rotacións.

As rotacións constituíron a base da agricultura tradicional ata que, coa chegada da agricultura industrial e os seus agroquímicos de rápida asimilación, se fixeron aparentemente innecesarias, xa que os problemas que axudaban a remediar as rotacións agora se solucionaban con prácticas “ modernas” que, como xa coñecemos, teñen consecuencias negativas a curto e longo prazo sobre a alimentación, a agricultura, a saúde e o medio ambiente.

2. QUE SON AS ROTACIÓNS.

A rotación é a sucesión de cultivos nunha mesma parcela.

A necesidade  dunha rotación rigorosa é menos importante nunha horta familiar que en agricultura extensiva. Unha terra rica en humus que ademais recibe unha fertilización orgánica pode soportar que se cultive varias veces seguidas o mesmo cultivo, sen que se resinta o rendemento.

Sen embargo é necesario rotar os cultivos e non deixar o azar as plantas cultivadas nunha mesma parcela.

3. POR QUE ROTAR?.

Rotar é importante polas seguintes razóns:

-         Reduce a aparición de enfermidades e pragas. O cultivo de plantas da mesma familia durante varios anos na mesma parcela, favorece  a presencia continuada dos   insectos que se alimentan desas plantas.

-         Evita a carencia de nutrientes na terra. Non todas as plantas teñen as mesmas necesidades de alimento. Se plantamos o mesmo cultivo no mesmo lugar durante varios anos, algún  destes nutrientes  pódense esgotar, obtendo plantas máis débiles e mais sensibles as enfermidades.

-         Para obter un maior rendemento das colleitas. Un bo uso das rotacións  permite ter un solo equilibrado en nutrientes, deste xeito as plantas atopan o que necesitan para medrar máis vigorosas e sans.

-         Para evitar a concentración de substancias químicas producidas polas propias plantas.  Numerosas plantas segregan substancias tóxicas para outras plantas. Estas substancias tóxicas soen afectarlle, sobre todo, a aquelas plantas próximas dende o punto de vista botánico. Se repetimos durante varios anos un mesmo cultivo acumularemos unha grande cantidade destas substancias e non poderemos plantar determinado tipo de cultivos.

-         Para reducir a aparición de herbas adventicias. Moitas herbas adventicias nacen como resultado da falta de nutrientes no solo. Si cultivamos ano tras ano unha mesma especie de plantas que esquilma un determinado nutriente, sempre aparecerán as mesmas adventicias para tratar de equilibrar as deficiencias. 

4. REGLAS BÁSICAS A TER EN CONTA PARA LEVAR A CABO AS ROTACIÓNS.

1ª. Ter en conta as familias botánicas das plantas. Non se deben repetir especies da mesma familia botánica nunha mesma parcela durante varios anos. Si un ano botamos nunha parcela tomates, que son da familia das solanáceas, o ano seguinte non poderíamos botar nin pementos nin berenxenas nesa mesma parcela.

2ª. Ter en conta o órgano específico que desenvolve a planta. As plantas clasifícanse segundo o órgano que desenvolven para alimentarnos en plantas de raíz, de folla, de flor e de froito. Si nunha parcela plantamos tomates un ano, ó ano seguinte non poderíamos planar nesa mesma parcela cabaciños, por exemplo.

3ª. Ter en conta as esixencias de abono dos cultivos. Si un ano botamos unha planta que sexa moi esixente en abono, ó ano seguinte teremos que botar unha planta que sexa pouco esixente.

Aparte destas tres regras fundamentais existen outras normas interesantes que se poden ter tamén en conta (a forma e  profundidade das raíces, o uso de abonos verdes, a posibilidade de que se planten xuntas especies que se leven ben,...).

5. DOUS EXEMPLOS DE ROTACIÓNS.

Para a maior parte dos cultivos é bo esperar 4 anos para volver a plantalos no mesmo espacio. Outras plantas prefiren permanecer no mesmo sitio durante varios anos seguidos sen necesidade de plantalos un ano tras outro (fresas, alcachofas i espárragos), son os chamados cultivos plurianuais. O tomate, sen ser un cultivo plurianual, é unha excepción xa que lle gusta medrar varios anos no mesmo sitio.

Tendo isto en conta podemos organizar a finca en varias parcelas (5 xeralmente) e levar a cabo así as rotacións.

Existen diversas maneiras de rotar os cultivos. As máis espalladas son:

5.1 As rotacións por familias. Nesta rotación divídese a finca en 5 parcelas. Unha será para os cultivos plurianuais, que permanecerán no mesmo sitio durante 4 anos. As outras parcelas servirán para ir rotando o longo de 4 anos os diferentes cultivos asociados por familias.

 

SOLANÁNEAS	LILÍACEAS	LEGUMINOSAS	QUENOPODIÁCEAS
Patacas	Cebolas	Chícharo	Acelga
Tomates	Porros	Garbanzos	Remolcha
Berenxenas	Allos	Fabas	Espinace
Pementos		Xudías
		Soia

 

COMPOSTAS	CUCURBITÁCEAS	CRUCÍFERAS	UMBELÍFERAS
Leituga	Pepinos	Coles	Cenoiras
Escarola	Cabaciños	Lombarda	Apios
Achicoria	Cabazas	Col china	Prixel
	Melóns	Col de Bruselas	Chirivía
	Sandías	Coliflor
		Brécol
		Nabos
		Rábanos
		Nabizas

  Táboas coas diferentes familias botánicas.

	Parcela 1	Parcela 2	Parcela 3
Ano 1	SOLANÁCEAS (excepto patacas).	UMBELÍFERAS E LILIÁCEAS	COMPOSTAS, QUENOPODIÁCEAS E CUCURBITÁCEAS
Ano 2	LEGUMINOSAS E CRUCÍFERAS	SOLANÁCEAS (excepto patacas).	UMBELÍFERAS E LILIÁCEAS
Ano 3	COMPOSTAS, QUENOPODIÁCEAS E CUCURBITÁCEAS	LEGUMINOSAS E CRUCÍFERAS	SOLANÁCEAS (excepto patacas).
Ano 4	UMBELÍFERAS E LILIÁCEAS	COMPOSTAS, QUENOPODIÁCEAS E CUCURBITÁCEAS	LEGUMINOSAS E CRUCÍFERAS

 

	Parcela 4	Parcela 5
Ano 1	LEGUMINOSAS E CRUCÍFERAS	PLURIANUAIS
Ano 2	COMPOSTAS, QUENOPODIÁCEAS E CUCURBITÁCEAS	PLURIANUAIS
Ano 3	UMBELÍFERAS E LILIÁCEAS	PLURIANUAIS
Ano 4	SOLANÁCEAS (excepto patacas).	PLURIANUAIS

                Rotacións por familias

5.2 As rotacións biodinámicas. Nas rotacións biodinámicas tamén se teñen en conta primeiro as familias botánicas pero, ademais se consideran as plantas segundo o órgano que desenvolven (raíz, folla, flor e froito), aínda que hai algunhas excepcións, como se pode observan no cadro de abaixo.

FROITO	FLOR	FOLLA	RAÍZ	PLURIANUAIS
Chícharo Tirabeque Faba Xudía Millo Pemento Tomate Berenxena Cabaza Cabaciño Pepino Melón Sandía	Flores Patacas	Coles Repolo Lombarda Coliflor Brécol Berza Nabizas Nabos Rabanos Rabanitos	Cenoira Chirivía Apio Allo Cebola Porro Remolacha Acelga Prixel Aromáticas	Fresas

Clasificación biodinámica das familias para as rotacións

 

Grupo 1	Grupo 2	Grupo 3	Grupo 4
Chícharo Tirabeque Faba Xudía Millo Pemento Tomate Berenxena Cabaza Cabaciño Pepino Melón Sandía	Flores Pataca	Coles Coliflor Brécol Repolo Lombarda Berza Nabizas Nabos Rabanos Rabanitos	Cenoira Chirivía Apio Allo Cebola Porro Remolacha Acelga Prixel Aromáticas

	Parcela 1	Parcela 2	Parcela 3	Parcela 4	Parcela 5
Ano 1	Grupo 1	Grupo 4	Grupo 3	Grupo 2	Plurianuais
Ano 2	Grupo 2	Grupo 1	Grupo 4	Grupo 3	Plurianuais
Ano 3	Grupo 3	Grupo 2	Grupo 1	Grupo 4	Plurianuais
Ano 4	Grupo 4	Grupo 3	Grupo 2	Grupo 1	Plurianuais

Rotación biodinámica

Nesta rotación as leitugas, escarolas e espinaces se utilizan como cultivo intermedio, e poden plantarse en calquera das parcelas.

6. AS ASOCIACIÓNS DE CULTIVOS.

A asociación de cultivos consiste en facer coincidir no espacio e no tempo máis de un cultivo. As asociación foron moi pouco estudiadas, a pesar da importancia que tiveron ó longo da historia e na actualidade nas agriculturas tradicionais. Véxase por exemplo o caso da asociación Precolombina (millo, xudía de enrame e cabaza). Por iso é importante que todo labrego observe as hortas i escoite o que comentan outro labregos para, a partir de aí, investigar, sacar conclusións e aplicalas.

7. POR QUE FACER ASOCIACIÓN?.

Ó igual que na natureza, entre as diferentes plantas da horta se producen interaccións. Polo tanto non podemos considerar as plantas coma si estiveran soas. Hai que ter en conta as relacións que establecen con outra plantas, é dicir, como se axudan ou estorban.

Moitas plantas producen substancias químicas que acaban no solo (a través das raíces, polo lavado da chuvia, por partes da planta que caen no chan) e que provocan unha reacción positiva ou negativa noutras plantas e, incluso teñen efectos de atracción ou repulsión de certos parasitos e fauna útil. É o que se coñece como alelopatía. As plantas preparan o terreo para elas mesmas. Esta é unha das principais razóns polas que se deben facer asociacións de cultivos, buscar plantas que se axuden entre si evitando as asociación entre plantas que se prexudican.

Sen embargo é tamén importante á hora de facer asociacións de cultivos ter en conta os ritmos de crecemento das plantas,  o consumo de nutrientes ou a necesidade de auga e insolación.

Levando a cabo asociacións axeitadas increméntase a producción, xa que se aproveita mellor o espacio do solo, se  incrementa a diversidade (con todas as consecuencias positivas que isto supón) e se reducen os problemas fitosanitarios.

8. ASOCIACIÓNS DE HORTALIZAS CON HORTALIZAS.

Moitas hortalizas asócianse entre si porque deste xeito obtéñense vantaxes físicas e/ou sanitarias.

Por exemplo, na asociación precolombina (millo, xudía de enrame e cabaza), o millo sirve de tutor para a xudía e a súa sombra favorece o crecemento da cabaza. A cabaza ó medrar cubre o solo i evita o nacemento das herbas adventicias. A xudía apórtalle nitróxeno o millo, e o millo mantén as raíces das xudías húmidas, ó tempo que protexe a planta dos ataques de pulgón.

A cenoria pode asociarse con cebola e porro, xa que se protexen mutuamente das moscas parasitas destes cultivos.

Os allos plantados coas fresas reducen as enfermidades fúnxicas destas.

9. ASOCIACIÓN DE HORTALIZAS E FRUTAIS CON PLANTAS AROMÁTICAS E MEDICINAIS.

Na agricultura ecolóxica perséguese imitar a natureza e, polo tanto, a diversidade natural dos ecosistemas. O uso das plantas medicinais e aromáticas é un dos métodos usados para manter un ecosistema agrícola diverso i equilibrado dentro da plantación.

Moitas destas plantas teñen ademais propiedades alelopáticas, producen substancias que atraen fauna útil e repelen os parasitos, ó tempo que proporcionan unha cuberta vexetal que favorece á fauna do solo e inhibe o crecemento de moitas adventicias. A maioría destas plantas son ademais útiles para implantación de sebes a para a elaboración de preparados vexetais.

Débense coñecer ben as interacción destas plantas aromáticas e medicinais coas plantas hortícolas e árbores frutais, xa que moitas veces as interaccións que se establecen son de tipo de negativo.

A continuación  algunhas das propiedades alelopáticas das plantas medicinais máis comúns que se usan na asociación de cultivos:

PLANTA	ACCIÓN QUE PROVOCA
Herba toupeira	Alonxa os topos. O seu efecto non se manifesta ata pasado un mes da súa instalación. Unha planta protexe entre 1 e 5 metros cadrados.
Lavanda	Repele a formigas e a polillas.
Tomillo	Repele caracois e babosas.
Consolda	Aumenta a resistencia das plantas. Almacena gran cantidade de potasio é moi eficaz contra a lixiviación nos montóns de esterco,
Valeriana	Favorece o crecemento na Col de Bruxelas.
Caléndula	Protexe o espárrago do escaravello, o tomate do verme i é beneficioso en xeral.
Sabugueiro	Repele topos e ratos.
Manzanilla	F    Favorece o crecemento e as cualidades organolépticas do re   polo e da  cebola.
Capuchina	Alonxa os pulgóns nas patacas e nas cabazas.

10. ASOCIACIÓNS DE HORTALIZAS E FRUTAIS CON PLANTAS SILVESTRES.

A presencia de plantas silvestres na horta e verxel axudan tamén a manter a diversidade e proporcionan zonas para albergar fauna útil.

Unha forma de manter plantas silvestres nas nosas hortas é deixando bandas, macizos e bordes. Nos verxeis tamén podemos dispoñelas como cuberta vexetal.

É importante saber que plantas silvestres nos interesa plantar para atraer a fauna útil. Entre as familias que se poden incluír dentro das bandas, macizos e cubertas destacan as umbelíferas (chirivías, cenoiras silvestre,...), compostas (margaritas brancas e amarelas, manzanillas, milenrama,...) leguminosas (trevo violeta, loto dos prados,...),         labiadas (mentas), crucíferas (mostaza silvestre), poligonáceas (trigo sarraceno). Hai tamén especies que se deben evitar como o trevo amarelo, o trevo roxo, a alfalfa, a colza, o nabo, o trigo e a cebada.